به گزارشa.n:
در سال 1993، Mukhamedov Fatadin Abdurahmanovich (که احتمالا روسی تر شده محدف فتح الدین عبدالرحمانویچ هست) دو اختراع را با موضوع هواپیمای مسافربری با ظرفیت بالا و همچنین یک هواپیمای آموزشی دو موتوره را به ثبت رساند. وجه اشتراک طراحی این دو هواپیما بخش دایره ای شکل مرکزی در بدنه هواپیما بود.
http://gallery.military.ir/albums/userpics/1~300.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/2~259.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/3~0.gif
http://gallery.military.ir/albums/userpics/4.gif
http://gallery.military.ir/albums/userpics/5~165.jpg
در حقیقت کار بر روی این نوع طرح آیرودینامیکی یعنی استفاده از صفحه دایره ای شکل در بخش مرکزی هواپیما که توسط گروه Mukhamedov با نام Integral شناخته می شود، از سال 1985 بر روی پروژه های مختلف شروع شده بود.
Mukhamedov در سال 1993 شرکت Eurasia را که امروزه OKB Mukhamedova نامیده می شود، بنا نهاد. این شرکت اولین پروژه خود که از پیکربندی آئرودینامیکی Integral استفاده میکرد، یعنی Eurasia-700 با ظرفیت حمل 700 مسافر را در نمایشگاه هوایی Le Burget 1993 برای اولین بار به نمایش در آورد .
http://gallery.military.ir/albums/userpics/6~144.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/6(2).jpg
در سال 1995 در نمایشگاه دوبی برای اولین بار مطالعه بر روی هواپیمای نظامی که از طرح آیرودینامیکی Integral استفاده می کند، معرفی شد.
در سال 1998 یک مقاله یک صفحه ای در مجله آلمانی Flieger Revue در رابطه با طرح هواپیمای آموزشی Integral (M-AT) منتشر شد. در این مقاله این هواپیما با پروژه های رقیب برای تولید هواپیمای آموزشی یعنی MIG-AT و Yak-130 مقایسه شده بود و اشاره شده بود که حداقل روی کاغذ، پروژه هواپیمای آموزشی مبتنی بر طرح اینتگرال که از یک موتور RD-33 استفاده می کند برتر از دو هواپیمای دیگر است.
http://gallery.military.ir/albums/userpics/7~126.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/8~103.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/9~98.jpg
اندکی بعد در سال 1998 جت آموزشی شفق (M-AT/XXI) در ایران مشاهده شد، همچنین یکی از تصاویر، مدلی از شفق را با ورودی هوای شکمی (Ventral Intake) به سبک ورودی هوای هواپیمای F-16 نشان می داد.
http://gallery.military.ir/albums/userpics/10~88.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/12~72.jpg
آنگونه که شرکت OKB Mukhamedov اعلام کرده است، طی سال های 1994 تا 1999 گروه OKB، پروپوزال فنی و طراحی مقدماتی یک هواپیمای آموزشی با نام M-AT/XXI را توسعه داد و ماکتی در اندازه واقعی از این هواپیما ساخت و شروع به تولید مستندات طراحی نمود. این پروژه در حقیقت همان جت آموزشی بود که در ایران با نام شفق شناخته می شود. گروه Mukhamedov نیز از هر دو نام M-AT/XXI و Shafagh برای معرفی این پروژه استفاده کرده است.
http://gallery.military.ir/albums/userpics/14~52.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/15~43.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/16~40.jpg
همانطور که گفته شد، هواپیمای آموزشی شفق یا همان M-AT/XXI از پیکربندی آئرودینامیکی جدید Integral بهره می برد که به هواپیما اجازه پرواز پایدار و کنترل پذیری را در زوایای حمله زیاد می داد. همانطور که گفته شد، به گفته Mukhamedov رئیس دفتر طراحی OKB این شرکت و محققانش از سال 1985 در حال توسعه پیکربندی Integral بوده اند. طی این مدت آزمایشهای آئرودینامیکی متعدد و نسخه های متنوعی از این پیکربندی این حقیقت را تائید کردند که این طرح آئرودینامیکی می تواند برای انواع هواپیما مورد استفاده قرار گیرد.
مهم ترین مشخصه طرح یا پیکربندی Integral عملکرد بالای هواپیما در زاویه حمله بالا می باشد که این ویژگی در نتیجه شکل بهینه هواپیما بخصوص اجزای متقابل سازه یعنی پنل های بال، بخش دایره ای شکل مرکزی، و قسمت های امتداد یافته بالها و بدنه هواپیما می¬باشد. بخش امتداد یافته بال و بخش دایره ای شکل مرکزی به همراه اسلت های متحرک واقع در لبه جلویی این بخش (Leading Edge Slats)، به هنگام افزایش زاویه حمله با فراهم آوردن جریان آشفته، موجب کاهش ملایم ضریب نیروی بالابرنده (نه به صورت تغییر سریع و ناگهانی) شده و پدیده واماندگی در روی پنل های بال را جبران می کند. هر چه زاویه حمله افزایش یابد، نقش بخش دایره ای شکل مرکزی افزایش می یابد. این بخش باعث کاهش ملایم ضریب نیروی بالابرنده با افزایش زاویه حمله تا 50-60 درجه می شود.
http://gallery.military.ir/albums/userpics/17~33.jpg
مشخصات شفق (M-AT/XXI):
http://gallery.military.ir/albums/userpics/19~29.jpg
البته در برخی منابع روسی تصاویر شفق یا M-AT/XXI با نام درنا نیز منتشر شده است، در دو تصویر اول زیر عبارت "هواپیمای آموزشی درنا" به زبان روسی مشاهده می شود :
تصویر بزرگتر
http://gallery.military.ir/albums/userpics/21%7E23.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/22%7E25.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/23%7E22.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/24%7E17.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/25%7E16.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/26%7E10.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/27%7E12.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/28%7E12.jpg
گزارش Jane’s در سال 2008 از آخرین گزارش های رسمی منتشر شده درباره پروژه شفق می باشد. بنابر گزارش Jane’s پروژه هواپیمای شفق توسط مجتمع دانشگاهی هوایی تهران که بخشی از دانشگاه صنعتی مالک اشتر دنبال می شد. طراحی این هواپیما بر مبنای نیازهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و پروپوزال های اولیه ای که گروه Mukhamedov ارائه داده بود انجام شد. آزمایش های تونل باد مدلی از این هواپیما در مقیاس یک هفتم در تهران با ساخت مدلی در ابعاد واقعی ادامه پیدا کرد. نصب ارابه فرود، سیستم های هیدرولیکی و آویونیکی تا اواخر سال 2002 در جریان بود. سال 2008 به عنوان زمان پایان ساخت اولین پروتوتایپ هدف گذاری شده بود. بنابر گزارش های رسیده در سال 2005 برخی تغییرات در طراحی این هواپیما از جمله ورودی هوای شکمی مشابه آنچه در F-16 دیده می شود در نظر گرفته شد. در نمایشگاه هوایی دسامبر 2006 در ایران، مقامات رسمی اعلام کردند که هیچ قصدی برای ساخت پروتوتایپ واقعی از این هواپیما وجود ندارد.
طی سال های اخیر بار دیگر حداقل در سه مورد گزارش های رسمی به نقل از مقامات رده بالای نیروی هوایی و صنایع دفاعی مبنی بر ساخت جت آموزشی منتشر شده است.
سه سال پیش فرمانده نیروی هوایی اعلام نمود که این نیرو به همراه وزارت دفاع، در حال ساخت جت آموزشی کوثر می باشند.
اواخر سال گذشته نیز پس از اعلام ساخت موتور توربوفن برای پهپاد، اعلام شد تا سه سال آینده هواپیمای جت آموزشی ساخته می شود.
در آخرین گزارش، طی روزهای گذشته اعلام شد که نیروی هوایی و وزارت دفاع قرار دادی را برای ساخت یک هواپیمای آموزشی دو نفره و یک جنگنده جدید امضا کرده اند.
هر چند گزارش رسمی مبنی بر اینکه سه خبر فوق در رابطه با یک پروژه واحد است، منتشر نشده است، ولی با درصد اطیمنان بالایی می توان نتیجه گیری نمود که این سه خبر پیرامون یک پروژه منتشر شده است. همچنین بر مبنای گزارش تصویری مشاهده شده از تلویزیون ایران گفته می شود که جت آموزشی کوثر، همان هواپیمای آموزشی شفق یا هواپیمایی بر مبنای همان پروژه می باشد.
MIG-I-2000، M-ATF و ویتیاژ 2000
در سال 1998 ، Jane’s تصاویری را منتسب به پروژه Mikuyan-I-2000 را منتشر کرد که به نظر می رسید این تصاویر در واقع نمونه جنگنده تک سرنشینه طرح Integral که Integral-2010 نامیده می شد، باشد.
http://gallery.military.ir/albums/userpics/29%7E11.jpg
در سال 2010 اختراعی برای Integral-2010 ثبت شد که در آن جهتگیری بالها به سمت عقب کمی بیشتر شده بود و تفاوت های اندکی نیز در LERX ایجاد شده بود. در ایران این طرح با نام M-ATF-2010 شناخته می شود.
http://gallery.military.ir/albums/userpics/31%7E9.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/32%7E13.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/33%7E10.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/34%7E8.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/35%7E5.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/37%7E7.jpg
در سال 2002 ، Andrei Yourgensen در مقاله ای در مجله روسی Air Fleet ، طرح ویتیاژ-2000 (Vityaz-2000) را معرفی نمود که نمونه تکامل یافته ای از Integral-2010 بود.
http://gallery.military.ir/albums/userpics/38%7E7.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/39%7E4.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/40%7E7.jpg
در آن سال ها روسیه به دنبال توسعه جنگنده تاکتیکی با سرمایه گذاری مشترک بود که بتواند جایگزین تعداد زیادی از هواپیماهایی شود که بایستی به دلیل اتمام عمر عملیاتیشان در دهه 2000 با جنگنده ای جدیدتر جایگزین شوند. بررسی ها نشان می داد تعداد 20000 هواپیمای تاکتیکی با وزن برخاست بین 10 تا 20 تن همچون MIG-21، MIG-23، MIG-29، A-4، F-16، Mirage-III، Mirage-F1، Mirage-2000، J35 Darken، J37 Viggen،Gripen J-39 ، J-6 و J-7 به تولید انبوه رسیده است که حدود یک سوم آن ها می بایست تا سال 2005 با هواپیماهای جدید جایگزین شوند.
در حالی که آمریکا جنگنده نسل پنجم F-22 را ساخته بود، روسیه پروژه هایی را انجام داده بود که می توانستند پایه علمی و فنی برای توسعه یک جنگنده نسل پنجم باشند. صنایع هوایی تحقیقاتی را برای تحلیل پیکربندی آئرودینامیکی جدید در هواپیماهایی همچون هواپیمای دارای کانارد MIG-1.44 و سوخو 47 انجام داد.
طی سال های 1994 تا 2000 دفتر طراحی OKB Mukhamedov تحقیقات جداگانه ای را انجام داد تا دریابد که هواپیمای نسل پنجم بایستی به چه شکل باشد و همچین جنگنده ای چه مشخصه های اصلی را باید داشته باشد. این پروژه به طرح Vityaz-2000 منتهی شد. این جنگنده می توانست مورد علاقه بازار داخلی روسیه، کشورهای همسود و دیگر بازارهای خارجی باشد.
Vityaz-2000 نیز از یک ویژگی اساسی جدید که همان پیکربندی آئرودینامیکی طرح Integral بود بهره می برد. اما ویتیاژ-2000 تفاوت آئرودینامیکی مهمی با هواپیمای آموزشی مبتنی بر طرح Integral دارد و آن برخورداری از المان های کنترل مستقیم نیروی بالا برنده می باشد. این المانها پنل های بال ذوزنقه ای شکل هستند که در طرح Vityaz-2000 امکان چرخش حول محوری که آن را به بدنه و بخش دایره ای شکل متصل می کند را دارند. این نوع از پنل های بال حرکت زاویه ای و طولی هواپیما را از یکدیگر جدا نموده و به هواپیما امکان می دهد، چرخش های Pitch یعنی حول محور عرضی هواپیما را بدون تغییر در نیروی بالا برنده انجام دهد. آمریکا در اواسط دهه 70 سعی کرد این ایده را به شکلی دیگر در پروژه AFTI انجام دهد.
Mukhamedov معتقد است طراح باید از میان مشخصه های گوناگونی که یک هواپیما می تواند داشته باشد، مشخصه های اساسی که در حقیقت هواپیما برای آن ساخته می شود، را برگزیند، سپس مشخصه های لازم و ضروری که در تزاحم با آن مشخصه های اساسی نباشند را تعیین کند و در انتها مشخصه های کمکی را تنها در راستای بهبود مشخصه های اساسی انتخاب نماید.
مشخصه های اساسی Vityaz-2000 مانورپذیری بالای هواپیما در سرعت های مافوق صوت همراه با حفظ پایدار سطح انرژی، مانورپذیری بالا برای داگفایت، سوپرمانورپذیری شامل پرواز کنترل شده در زاویه حمله 60 درجه، انجام مانور در زاویه حمله 90 درجه و قابلیت فرود و برخاستی که به هواپیما اجازه انجام عملیات از باند فرود نزدیک خط مقدم منطقه نبرد را بدهد.
مشخصه های لازم شامل سطح مقطع راداری و علائم حرارتی کم و بقاپذیری بالا در صحنه نبرد می باشد.
مشخصه های کمکی ویتیاژ 2000 شامل سیستم کنترل مستقیم نیروی بالابرنده است که به هواپیما امکان درگیری با اهداف زمینی را با پرواز در ارتفاع پائین و با سرعت بالا می دهد. همچنین هواپیما را از مشخصه های فرود و برخاست منحصر بفرد و سوپرمانورپذیری بهبود یافته ای برخوردار می سازد.
چرخش پنل های بال که در حقیقت همچون اسلت های لبه حمله بال عمل می کنند، این امکان را محیا می سازد تا صرف نظر از وضعیت و جهت گیری متفاوت بدنه هواپیما که در شرایط گوناگون مورد نیاز می باشد، بال ها در شرایط جریان هوایی معمول عمل کنند. این قابلیت، کنترل پذیری بالاتری را در وضعیت سوپرمانورپذیری، ممانعت کامل از چرخش تصادفی و ناخواسته و امکان ورود به وضعیت سوپرمانورپذیری در سرعت های بالاتر را فراهم می آورد. پنل های بال در زوایای منفی حمله، موقتا ماکزیمم ظرفیت بالابرندگی و G-Loading را تقریبا به میزان دو برابر کاهش می دهد. این ویژگی همراه با کنترل پذیری بهبود یافته امکان مانورپذیری بدون عبور از محدوده مجاز G-Loading را فراهم می آورد.
ویتیاژ 2000 یک جنگنده تک موتوره مجهز به سامانه کنترلی تمام خودکار دیجیتالی و نازل موتوری با زاویه رانش متغیر تحت فرمان سامانه های کنترل پروازی زاویه ای و طولی است. امکان استفاده از رانش معکوس هم برای این موتور در نظر گرفته شده است. مشخصه های آئرودینامیکی فوق برتری هوایی را در داگفایت به هواپیما می دهد.
بقاپذیری هواپیمای ویتیاژ 2000 در ماموریت های پشتیبانی نزدیک هوایی از نیروهای زمینی، با قابلیت پرواز در ارتفاع پائین (کمتر از 300 متر) و با سرعت بالا (بیش از 850 کیلومتر بر ساعت) بهبود می یابد. هدف قراردادن یک چنین هدف هوایی برای دفاع هوایی نیروی زمینی دشمن کار نسبتا مشکلی می باشد. از طرف مقابل، در چنین وضعیت پروازی، هواپیما بدون توسل به فن آوری ها و تکنیک های خاص نمی تواند به شکل موثری با اهداف زمینی دشمن درگیر شود.
در پروژه Vityaz-2000 این مشکل با جدایی حرکت زاویه ای و طولی هواپیما از یکدیگر بوسیله پنل های بال چرخان حل شده است. این پنل ها به هواپیما این امکان را می دهند تا اهداف زمینی را در وضعیت پروازی ارتفاع پائین و سرعت کم نابود کند. در ارتفاع 300 متری (ارتفاع حمله معمولا حداقل 100 متر است) و سرعت 850 کیلومتر بر ساعت و هدفی که در فاصله 3 کیلومتری قرار دارد، هواپیماهای متعارف، تقریبا شانسی برای درگیری موثر با هدف ندارند، زیرا در این حالت مدت زمان درگیری در کمترین حالت فاصله شلیک به هدف برابر با 5/1 کیلومتر، برابر با یک ثانیه است. در حالی که این پارامترها در ویتیاژ-2000 برابر 5 ثانیه و 600 متر فاصله شلیک از هدف با امکان حمله هواپیما به هدف از جهت مطلوب می باشد.
استفاده موثر از هواپیما به میزان زیادی به عملکرد فرود و برخاست هواپیما وابسته می باشد. ویتیاژ-2000 از تعدادی فن آوری ها بهره برده است که مسافت نشست کاهش و عملکرد برخاست هواپیما را بهبود می دهد. در مقایسه با تکنولوژی رایج چتر فرود که روی هم رفته به 2 ثانیه زمان نیاز دارد تا چتر باز شده و عمل نماید، سیستم ترمز ویتیاژ سریعتر عمل کرده و انرژی هواپیما به هنگام فرود را به سطح ضریب بار(load factor) برخاست می رساند و بدین ترتیب چتر ترمز و سامانه ترمز ویتاژ نیز با هم افزایی متقابل عملکردشان موجب برابری مسافت های طی شده روی باند برای برخاست/فرود می شوند و فاصله طی شده برای فرود کامل هواپیما را به حداقل می رساند. مسافت فرود را تا به اندازه مسافت برخاست کاهش می دهند و آن را به حداقل می رسانند. مسافت برخاست و فرود هواپیمای ویتیاژ تقریبا برابر 200 متر بوده که با هواپیمای AV-8A Harrier نوع VTOL و همچنین هواپیمای F-35 قابل مقایسه می¬باشد.
دفتر طراحی Mukhamedov تعدادی اختراع را در زمینه سیستم های نشست و برخاست Vityaz-2000 به ثبت رسانده است.
مشخصه دیگر جنگنده رزمی نسل پنجم کاهش قابل ملاحظه علائم راداری و حرارتی می باشد. این مشخصه برای کارآیی رزمی هواپیما در نبردهای در فاصله های زیاد، ماموریت های پنهانی و نابودی اهداف زمینی به خصوص بی اثر کردن رادارهای دشمن، حیاتی می باشد. اما کارشناسان دفتر طراحی Mukhamedov معتقدند که کاهش سطح مقطع راداری منجر به طراحی هواپیمایی همچون F-117 می شود که بوسیله رادارهای سنتیمتریک قابل تشخیص نیست اما از آن سو به علت آئرودینامیک خاص خود از قابلیت های پروازی محدودی نیز برخوردار است. به همین دلیل است که در هواپیمای Vityaz-2000 سعی شده است تا تمامی طراحی ها و فن آوری هایی که منجر به کاهش سطح مقطع راداری می شوند، همچون فضای داخلی تسلیحات مورد استفاده قرار گیرد، اما نه آن هایی که موجب کاهش قابلیت های آئرودینامیکی هواپیما و مشخصه های پروازی می شوند.
مجموعه سیستم های اویونیکی ویتیاژ-2000 از ساختار طراحی باز برخوردارند به نحوی که سیستم های اویونیکی و سامانه کنترل آتشی متفاوتی که نیازهای خاص مشتریان متفاوت را پاسخگو باشند، قابلیت بکارگیری در این هواپیما را داشته باشند.
http://gallery.military.ir/albums/userpics/47%7E0.jpg
http://gallery.military.ir/albums/userpics/49%7E1.jpg
همانطور که گفته شد طی گزارش اخیر نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران و سازمان صنایع دفاع قرارداد مشترک ساخت یک جت آموزشی دو نفره و یک جنگنده جدید را امضا کرده اند. این می توان انتظار داشت که دو هواپیمای مذکور ادامه پروژه شفق و یا M-ATF هستند؟
همچنین این سوال پیرامون این پیکربندی آیرودینامیکی مطرح است که اگر این دو طرح، طرح های موفقی بودند چرا روسیه این طرح ها را توسعه نداده و به تولید نرساند؟
اگر به طرح های گروه موخامدوف توجه کنید، به نظر می آید که طرحهایی که ایران به نوعی در آن دخیل بود همچون شفق و ام ای تی اف، نسبت به سایر طرح ها که اغلب روی کاغذ باقی ماندند، به طور جدی تری پیگیری شدند و از این میان شاید بتوان گفت که شفق که ایران مستقیما در این پروژه درگیر بود، جدی ترین طرح این گروه می باشد که از یک طرح روی کاغذ فراتر رفته است.
البته همکاری ایران و گروه موخامدوف تنها در زمینه ساخت جت آموزشی و جنگنده نبود، این تصویر از هواپیمای مسافربری اوراسیا ام 70 که به منظور تولید مشترک با ایران طراحی شده بود شاهدی بر این مدعاست :
