فابین راهبرد

سامانۀ پدافندی Tor-M1-SAM

تور-ام-1 سامانه دفاع هوایی تمام محرک و خودکششی کوتاه برد با توان درگیری در ارتفاع پایین است.
این سامانه در سال 1986میلادی(1371-72شمسی) به منظور مقابله با بمب های هدایت شونده ساخته شده است.سازندۀ این سامانه، اتحاد جماهیر شوروی است(روسیه). این سامانه از طرف ناتو مقلب شده به سام-۱۵ گانتلت (SA-15 Gauntlet) (به معنی دستکش آهنی زره قرون وسطی).

 این سامانه برای درگیری مؤثر با انواع اهداف هوایی از جمله هواپیماهای بال ثابت و بالگردهای سرنشین دار و بی سرنشین، موشک های کروز و حتی بمب ها و موشک های رها شده از هواپیماها در تمام شرایط آب و هوایی ساخته شده است. بهره گیری از رایانه کنترل آتش و سامانه های دیجیتال و استقرار موشک ها به صورت عمودی باعث کاهش زمان واکنش سامانه شده است.

درحال بارگزاری موشک های M9330 در خودروی زرهی(خودروی حامل سامانه Tor.M1(برد هر یک از موشک های M9330 بالغ بر 12 کیلومتر است.

در تور-ام-1 برای خروج موشک‌ها از پرتابگر، از روش پرتاب سرد بهره گیری شده و این سامانه ظرف چند ثانیه پس از اولین شلیک آماده شلیک به هدف بعدی می‌شود. موشک ها به صورت عمودی در داخل پرتابگر جای گرفته‌اند که سبب کاهش حجم مورد نیاز برای استقرار 8 موشک می‌شود.

پس از پرتاب عمودی موشک و با ارتفاع گرفتن موشک از پرتابگر، موتورهای راکتی کوچک (تراستر) در نزدیکی دماغه موشک فعال شده و موشک را در جهت هدف قرار می دهد و در همین لحظه موتور اصلی سوخت جامد روشن می شود.

مراحل شلیک موشک از سامانه تور-ام-2 (این فرایند مشابه تور-ام-1 است)

وجود  دو رادار کشف و ردگیری روی خودروی پرتابگر، 8 موشک آماده شلیک، پرتاب به صورت عمودی، چابکی و مانورپذیری بالای موشک، برد کشف و ردگیری راداری به ترتیب 27 و 20 کیلومتر، شناسایی و تفکیک همزمان 48 هدف، ردگیری مسیر 10 هدف و شلیک همزمان به 2 هدف از قابلیت های سامانه موشکی تور-ام-1 است.

کل مجموعه روی یک خودروی زره پوش و شنی دار مستقر شده و قابلیت آماده به کار شدن از لحظه توقف در کمتر از 5 دقیقه را دارد. این خودرو خصوصیات حرکتی بسیار خوبی در زمین های دارای عارضه و ناهموار دشت‌ها و بیابان را دارد.

رادار کشف در سامانه تور-ام-1 از نوع پالس داپلر با آنتن سهموی و رادار ردگیری از نوع آرایه فازی است که مقاومت بالایی نیز در شرایط جنگ الکترونیک دشمن دارد. یک سامانه جانبی الکترواپتیک نیز در تور-ام-1 تعبیه شده که امکان درگیری با یک هدف را در صورتی که سامانه های راداری دچار مشکل شوند فراهم می‌کند.

نمایی کلی از سامانۀ پدافندی Tor-M1-روسی؛لانچر(جایگاه) 8 تایی موشک های Tor_ رادار کشف و درگیری در کنار یکدیگر در سامانه مدت زمان واکنش را کاهش داده است

وجود سامانه‌های راداری برای هر پرتابگر باعث کاهش احتمال اشباع توسط جنگ الکترونیک دشمن و نیز عدم از کار افتادن کل آتشبار (متشکل از چند سامانه تور-ام-1) درصورت هدف قرار گرفتن یکی از رادارها در قیاس با سامانه هایی که یک رادار به چند پرتابگر اختصاص دارد می‌شود.

ویژگی‌های راداری سامانه و نیز استفاده از سامانه‌های غیرفعال اپتیکی نیز باعث پدید آمدن توانایی فوق العاده‌ای در تحمل شرایط جنگ الکترونیک و پایداری بسیار بالای سامانه در محیط نبرد شده است. این سامانه در زمان کمتر از دو دقیقه به آمادگی عملیاتی کامل رسیده و در کمتر از 6 ثانیه موشک خود را شلیک می‌کند.

موشک 3.5 متری این سامانه 167 کیلوگرم جرم دارد که 14.8 کیلوگرم آن را سرجنگی تشکیل می‌دهد. بیشینه سرعت موشک 850 متر بر ثانیه (حدود 2.8 برابر سرعت صوت یا 2.8 ماخ) بوده و توانایی درگیری با اهدافی با سرعت700  متر بر ثانیه (بیش از 2 ماخ در ارتفاع پائین) را دارد. موشک توانمند این سامانه توانایی مانور تا 30 برابر شتاب گرانش(g)  را داشته اما اگر این مانورپذیری سنگین موشک نیز کافی نبود، فیوز مجاورتی عمل کرده و با انفجار سرجنگی هدف را نابود خواهد کرد.

احتمال اصابت موشک به هدف برای این سامانه، 92 تا 95 درصد در مقابل هواپیماها، 80 تا 96 درصد در برابر بالگردها، 60 تا 90 درصد برای موشک های کروز، 70 تا 90 درصد در رویارویی با بمب ها و موشک های هدایت شونده و 90 درصد در مقابله با هواگردهای بدون سرنشین است. به طور معمول حد پائین این احتمال ها با شلیک یک موشک و حد بالای آنها با شلیک دو موشک به یک هدف حاصل می شود. کمینه برد موشک حدود 100 متر و کمینه ارتفاع درگیری نیز 10 متر است که باید گفت عملاً هر هدفی که در حال پرواز پایدار باشد از تیررس تور-ام-1 در امان نخواهد بود. بیشترین ارتفاع هدف قابل درگیری برای این سامانه 6000 متر در نمونه روسی است.

لحظه اولیه خروج موشک از سامانه به روش پرتاب سرد

خودروی پرتابگر موشک در سامانه تور، حدود 37 تن وزن، 500  کیلومتر برد و 65 کیلومتر بر ساعت سرعت داشته و حفاظت کامل  NBC(هسته‌ای، میکروبی و شیمیایی) برای سه خدمه آن فراهم است.

مجموع این ویژگی‌ها و سایر نکات فنی سامانه باعث شده بود که تور-ام-1 گزینه مطمئنی برای دفاع لایه آخر از تأسیسات و اماکن مهم باشد. آزمایش عملی درگیری با مهمات رها شده از هواپیما با این سامانه در رزمایش‌های داخلی نیز گواه دیگری بر امکان استفاده از حداکثر قابلیت‌های تور-ام-1 در ایران بود.

انهدام یک پهپاد کوچک هرمس اسرائیلی که از خاک جمهوری آذربایجان بلند شده و در حال نزدیک شدن به مناطق حساس نطنز و تأسیسات هسته‌ای بود در یکم شهریور ماه سال 1393 توسط همین این سامانه صورت گرفت.

ردیاب اپتیکی روی سامانه موشکی تور-ام-1

اولین نشانه‌ها از تمایل سپاه به تسلط بر فناوری‌های تور-ام-۱ با خبر افزایش سقف ارتفاع قابل درگیری با این سامانه مشاهده شد. متخصصان سپاه به کمک هم‌ زمان خود در وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح موفق به برداشتن محدودیت ارتفاع قابل درگیری توسط موشک سامانه تور-ام-۱ شدند که خبر آن در سال ۱۳۸۸ اعلام شد.

به‌این‌ترتیب این سامانه قابلیت درگیری با اهدافی با ارتفاع پروازی ۳۵۰۰۰ پا معادل حدود ۱۰,۵ کیلومتر را به جای ۶ کیلومتر اولیه (در بردهای متناسب با انرژی موشک) پیدا کرد.

دومین تغییر در سامانه تور-ام-۱ در اختیار ایران، اضافه شدن یک آنتن مربعی شکل به این سامانه بود که در رژه‌های نیروهای مسلح و نمایشگاه‌های دفاعی داخلی چندین بار مشاهده شد. از ماهیت کارکرد این آنتن خبری منتشر نشده اما هر چه بود نشان از یک حرکت روبه‌جلوی دیگر توسط متخصصان ایرانی برای افزایش قابلیت‌های این سامانه داشت.

سامانه تورا-ام-1 بهسازی شده در ایران؛ آنتن مربعی کوچک در کنار آنتن ردگیری اصلی و بالای سامانه های اپتیکی قابل مشاهده است

کمی بعد از خرید تور-ام-۱ توسط ایران برای اولین بار سامانه تور-ام-۲ توسط روس‌ها در نمایشگاه‌های دفاعی این کشور رونمایی شد. ازجمله تغییرات این سامانه نسبت به نسل قبلی، افزایش قابلیت درگیری با ۴ هدف به جای ۲ هدف، بهبودهای مختلف در سامانه‌های راداری ازجمله استفاده از آنتن‌های پیشرفته‌تر با برد بیشتر و همچنین قابلیت شلیک در حال حرکت توسط گونه‌هایی از این سامانه بود.

در سامانه تور-ام-۱ رادار قابلیت اکتساب هدف در حال حرکت خودرو را داشته اما برای شلیک موشک نیازمند توقف حرکت داشت؛ اما بر اساس مشخصات اعلام شده از تور-ام-۲ این محدودیت در این نمونه برطرف شده و موشک بدون نیاز به توقف حرکت پرتابگر قابل شلیک است.

به‌واسطه همین قابلیت، نیاز به استقرار کامل سامانه و سپس شروع به فرایند کشف و ردیابی و ردگیری اهداف از بین رفته و درواقع سامانه‌های تور-ام-۱ و خصوصاً نمونه تور-ام-۲ به طور کامل یک پدافند متحرک و هشیار در لحظه را درواقعیت به نمایش گذاشتند.